Martín Tonalmeyotl
https://www.facebook.com/Tonalmeyotl
Martín Tonalmeyotl, (Martín Jacinto Meza, 1983) nació en Atzacoaloya, Guerrero, México. Licenciado en Literatura Hispanoamericana por la Universidad Autónoma de Guerrero, Mtro. en Lingüística Indoamericana por el CIESAS y profesor de la Universidad Intercultural del Estado de Puebla.
Ha participado con lectura de sus poemas en el VI Encuentro Nacional de Jóvenes Escritores, Literatura en voz de sus autores, 3ª Feria del Libro Guerrerense, La Fiestas de Nuestras Lenguas, entre otras. Algunos de sus poemas han sido publicados en la revista Sinfín, Mujeres en la historia II,
Poesía Mapuche, en el periódico La Jornada en los suplementos: la Jornada del Campo y Ojarasca. Es integrante del libro: Los 43 Poetas por Ayotzinapa (2015).
Luz desde el Inframundo. Revista electrónica de Poesía presenta con honores y orgullo la voz de Martín Tonalmeyotl
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
POEMAS NAHUAS
(Inéditos)
Ojtsitsintin
Matikinchijchiuakan ojtsitsintin
ika inxochipakilis atepanoltin,
kampa kokonej xkintemomotsos apismiktle,
kampa mikilistle mayejko tla se yeueuentsin
niman amo ika ikuitlapil kolotsintle
niman amo ika miktepostsitsintin.
Matikinchijchiuakan ojtsitsintin
ika tlakatlaltipaktin,
asiuatsitsintin
niman ika tototlajtoltsitsitsin
uan ueliskej teijliskej tlinon otikchijke ipan in tlaltipaktle.
Los caminos
Construyamos caminos
con puentes de alegría
donde el hambre no pellizque a los niños,
donde la muerte sólo llegue con la años
y no con la cola del alacrán
y no con las armas de fuego.
Construyamos caminos
de hombres-tierra,
de mujeres-agua
y de lenguas-pájaros
que parafraseen nuestras huellas.
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Tlaluajkajle
Nikneke niyes niuiuisakatsin.
Maasikan uejka nomastlakapaluan,
matlaixmatite nopatlanalis kampa xaka ixtlamate.
Nikneke niyes niuiuisakatsin
niman nipatlanis ijtik moxtin.
Niktemos kanon uajmextok akiyajtsintle
kema, nikasis se tlaluajkajle
niman ika on uajkaltsintle,
nikmoyauas nokokoltlajtol.
Jícara de barro
Quiero ser un colibrí para volar al infinito,
que mis alas lleguen donde nadie alcance
y que mi vuelo conozca el incógnito.
Quiero ser un colibrí
y volar entre las nubes
para buscar el manantial de lluvia,
tomar una jícara de barro
y con ella,
derramar la lengua de mis abuelos.
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Kuak nikneke ninokuikatis
Uetse tonajle niman noche najmanchiua.
Xnemej totomej, xnotlaloua ajakatsintle
nin kana patlanej xijtsitsintin ipan in chikaualistle.
Noyakajtsol ken se tlakachiche
nechilia maninokuikate
niman ninokuikatsia pampa maka nelkauas in tonajle.
Kema noyolika nikake nokualis
niman tlaka nokuikaluan
kinekej tenakastlaposkej,
teixtlaposkej
niman kinekej kinpajtiskej noche tlakamej
uan melauak kintlauelmitsia kalmaseualtin.
Maske te, tlaka on kauitl melauak pitelotsin
niman on tepantlakamej
xkauiliaj maueiya nokuikaltsin,
xkauiliaj manokuepa se xijtlapajtiketl
kampa kijtoua tla kauiliaj,
melauak miyak ualixuas ken ixua xijtle
niman kuajkon miyak tokniuan kinmakixtis
kuajkon te, oksejpa san ompa oninokau,
kan niknektok ninokuikatis
niman xaka nechakake.
Intento de melodía
Cae el día y todo se vuelve agónico.
No hay pájaros, no hay viento
ni hojas secas sobre la vereda de la vida.
Mi olfato de hombre-perro
me pide que cante
para rememorar la historia del día.
Después de leer detenidamente mi propio canto,
me doy cuenta que las melodías
tienen la intención de perforar oídos sordos,
de rescatar ojos perdidos
y de curar a hombres
impacientes ante la sociedad.
Sin embargo, el tiempo es corto
y las paredes humanas,
no permiten que mi canto
sea una hierba curativa,
porque si se le permite,
se multiplicará como maleza sobre la tierra
y dañará a una gran parte de la sociedad inhumana.
Por ello, vuelvo a quedar
solo en el intento
de ser escuchado.
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Amo xchiua
Amo xkisa ,
amo xmotlalo,
amo xtlanemile.
In ikxiojtin kimpiyaj intlapijpixkauan
uan ijtokaj tlakaajakamej,
siuakojkoltsitsintin
niman xochikokonej.
Amo xchoka,
amo xuetska,
amo xmijyote.
Kampa tla timijyotsia poliuis tlaltipaktle
kan chantej toniuan uan tlachistokej,
tlaltipaktle uan ijkatok ipan se miktlaltipak.
Amo xtlanemile,
amo xisteuetska,
yamok xtlajkuilo,
xkinkauile san noyajuamej matlajtokan tonaltsitsintin.
Recomendación
No salgas,
no hables,
no pienses.
Las veredas que pisas tienen sus espías
llamados hombres-viento,
mujeres-abuelas
y niños-flores.
No llores,
no rías,
no respires.
Porque si respiras se perderá el mundo
que parece de los vivos,
cimentado sobre una tierra de muertos.
No pienses,
no sonrías,
deja de escribir,
que el presente hable por sí solo.
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Ye youej
Sesentemej ye yajtiuej.
Youej uejka kontemoskej chikaualistle.
Chikaualistle kijtosneke, kualtsin chantiskej
ken nochipa ye chantinej.
Inkalijtik tokniuan yokalakiko on koxkuajle,
amo ken okintlajtlajtouilijkej,
amo ken okinemilijkej kitaskej,
kijtouaj te kampa ipan ojtin
sa titlamakasis tonkisas
kampa mojmostla tsajtsiuaj, poliuilou.
Ipan ojtin, ye miyak kistinemej tlakamej
inka inteposuan, sa xoxotlatinemej inxijlan.
Telpochkokonej melauak kinekej ijkon kistinemiskej
kuajkon te, seke tajtin mejor kinkixtsiaj inkoneuan.
Kijtouaj kampa kuak on tepostin chijchaj,
melauak ueye tetlatsiaj inka inkualaktsin.
Se ueuentsin kijtoua kampa on tlitsintle
niman kualaktle amo tlanemiliaj, maske te,
kintlakuijkuilia uan san telpokakokonej
kampa yajuamej te ken kojxoxoktin
uan sese ixtlapanej niman uejkauej tlatlaj,
uan tla xuelej tlatlaj, kuajkon melauak pokisaj
niman tla poliuej xuejka komonextsiaj.
Uan ye ueuentsitsintin xoktepaleuijkej,
tla uetsej, kuajnokauiliaj, xok notelketsaj,
xok kinekej nemiskej.
Por eso te kintlakuijkuiliaj uan telpokakokonej;
kokonej uan tlaixnamikiskej,
uan ueliskej melauak kimiktiskej
san akinon kinyakapan tsatsakuilia.
Ye youej kampa xkinekej makimajokuikan,
tla okimajokej, kuajkon te kineke tlajtlajkuijkuiliskej
tla kuaskej se bala inmixkuatipan noso tla nemiskej,
tla nemej kuajkon te
kineke temiktiskej oke yajuamej.
Sesentemej ye yajtiuej,
kinkajteuaj ojtsitsintin sa yajuamej,
kinkajteuaj inkaltsitsiuan niman intajtsitsiuan
uan ixtenchojchokaj niman kinemiliaj: ¡amo xuiya nokoneu!
kema oksejpa tlanemiliaj niman kijtouaj: ¡maijke te xuiya!
Migrantes
Se van de uno en uno.
Los guía la lejanía en busca de vida.
La vida para ellos es vivir a su modo
y por eso la buscan.
A sus casas ha llegado el abismo,
no como se los han contado
sino como lo viven sus ojos
porque al parecer,
en las calles sólo camina el miedo
y los gritos creados de la nada.
En las calles la moda es andar
con algo reluciente en la cintura.
Los más pequeños son muy aficionados a esa moda
y por eso, algunos padres sacan a los hijos de sus casas.
Cuentan que cuando los fierros escupen,
queman todo con su ácida saliva.
Un viejo del pueblo dice que el fuego
y la saliva no piensan, sin embargo,
siempre acaban reclutando a los más jovencitos
porque son árboles tiernos,
que fácil se parten y tardan más en quemarse
y sino, al menos les saldrá mucho humo
y serán fáciles de localizar.
Los hombres viejos no sirven
porque se dejan caer a la primera,
se niegan a vivir porque da lo mismo.
Por eso escogen a los más tiernos,
aquellas valerosas manos
adiestradas para prenderle fuego
a quien se les atraviese.
Los migrantes se van porque si los levantan,
tendrán que elegir entre una bala o la vida,
pero no cualquier vida, sino aquella
que cobrarán con otras más.
Se van de uno en uno
dejando las calles solas,
las casas solas y a los padres solos
con lágrimas que gotean un «no te vayas
pero mejor, vete».
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Chilapeños
Tajuamej
uan ne tiualeuaj ikxitlan Teskitsin
niman kechka iyeualijkan Chilapan,
kan tsiouej melauak techkuitlapanuia
se chiche tejtex uan ijtoka Nejmojtilistle.
Kamaniantika san ompaka tiyanaj niman xtechita.
Kamaniantika iuan topanouiyaj
niman tikchiuaj kampa xtikitaj.
Yajua, noijke kichiua kentla xtechita
kentla xtechijnekue.
Kamanian maske melauak tlakpak tipatlanej,
yajua te no ompa yo techtokatij,
san uejkatsin techikxiijnektij.
Notajtsin
se tota uan sa kech ye tajtle,
uajtopone intlakotsin se kech yemankatlajtojle:
«kijtoua kampa on diablito ikonetsin
techkuitlapanuiaj san pampa yotechuelitak»
najua noijke nikijtoua kampa kineke
techixpolos, techyolmaxalos niman kema
techtekitiltis, techtlalis matikimasikan tokniuan
uan uelis tikinkuepaskej ken chiche itlapiyas.
Najua te melauak nechyolajmana niman nikualane
kuak nikita nempoliue on ueye chikaualistle uan ijtoka
«pakilistle».
Najua te nitlakachilapeño,
San nikuajtoloua nokualak
niman amo nikmoya notlajtotsin
kampa tla onikmoyau,
on nejmotilistle nechinuatojtojkilis itskuiuan
niman kuajton te,
tlanesis ompa nitlajkaltos san nikojkoyoktik.
Chilapeños
Nosotros
los nacidos al pie del Teskitsin
y a las orillas de Chilapa,
caminamos por donde nos acosa
un perro que carcome llamado Miedo.
A veces nos escondemos cerca sin que él lo note.
Otras veces, nos cruzamos los pasos
y hacemos tuerta la vista.
Él también hace tuerto el olfato
para fingir que no ve.
Otros días, a pesar de volar muy alto,
nos damos cuenta que nos sigue.
Desde lejos olfatea nuestros pasos.
A mi padre,
de casi la edad de los huehues,
se le caen de la boca palabras sensibles como:
«Ese hijo de la chingada
nos siguen sólo porque le gustamos»
y concuerdo al darme cuenta
que lo único que persigue es hacernos
como él, para cazar más humanos
y convertirlos en miados de perro.
A mí me causa coraje y rabia,
al ver contaminado ese aliento antes llamado
«alegría».
En mi impaciencia de chilapeño,
trago mi propia saliva
y trato de no hacer llover la palabra
porque si no respeto eso,
el Miedo me mandará a sus perros
y estoy seguro que amaneceré
con el cuerpo incrustado de plomo.
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Sokisiuatl
!Xmokuiteua siuatsintle!
Xkase motlauauanal
niman xkinuauana mokontsitsiuan sesekej.
Xkauile maijkoyoka mokojtlauauanal
impan itlakayotsin kaxtsitsintin iuan komaltin.
Manokuikate motlajkilteu impan inxayak
in sokitlapaleuijkej uan chantej kan tlakualo.
!Xmokuiteua siuatsintle!
On tekolotsintle uan kuikayekana mikilistle
yokajte toaranjas uan onka tokiyauak.
¡Siuatsintle!
Amo xkintsakua mixtololojtsitsiuan,
tla tikintsakua xokuelis tikintlapos
niman xok nemis akinon kintlakualtis mokoneuan.
Amo xkoche siuatsintle,
xmokuiteua niman xpaatla mosoki,
xteka on sokitl sa apaltik
kechka yotiktenchijchi ika xalpitsaktle.
Xkaua on kochistle siuatsintle
kampa yonka yetlanese, ye las 4
niman nikan poliuej molkaxtin, tlalchikijtin
niman tomintsin uan ika nokouas
aceite niman totoltemej.
¡Siuatsintle!
Xyolchikaua moyoltsin.
Xtlapalue moalmajtsin ken tikintlapaluia
intentsitsiuan niman inakastsitsiuan
mokouan.
Maka xmokauile mamitstlane kochistle.
Xuajla siuatsintle niman touan xnejneme,
amo xtlajkalteua in sokichikaualistle.
Mujer de barro
¡Levántate mujer!
Toma tu raspador de palo
y adelgaza con ella tus frías ollas.
Deja que cante esa jícara mágica
sobre el cuerpo de las cazuelas y los comales.
Que se escuche el dulce cantar del tlajkiltetl
sobre el rostro de estos ayudantes de cocina.
¡Levántate mujer!
El búho anunciador de la muerte
ha abandonado la verde toronja de la casa.
¡Mujer!
No cierres los ojos,
si lo haces no podrás abrirlos
y no habrá quien dé de comer a tus pequeños.
No duermas,
levántate y bate el barro,
echa ese lodo sobre el suelo
cercado con la fina arena.
Abandona el sueño
que ya son como a las 4 de la mañana
y aquí hacen falta más molcajetes, ollas caladas
y dinero con que comprar
aceite y huevos.
¡Mujer!
Haz fuerte tu corazón.
Pinta tu alma como pintas
las bocas y las orejas
de tus rústicas ollas.
No dejes vencerte por el sueño.
Ven mujer y camina con nosotros,
no abandones esta vida de barro.
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Neluasiuatsintle se
Tajua te monantsin ajakatsintle.
Noche tlajtoltin mokoneuan.
Motokayo te melauak notlakaita
niman moajuiyalis xochiistak,
melauak nomoyaua ken xopanayajtle.
Xtsotsolo mopeyoyotsin ijuitlakeme
pampa ijkon kojtsitsintin noyekkuikatiskej
niman on tlakamej uan kintokayotsia «indios«,
oksejpa mamitsnojnojtsakan
ika in xochitlajtoltsin.
¡Amo xpatla tokojkoltlajtol!
Mujer raíz uno
Eres hija del viento.
Madre de todas las lenguas.
Tu nombre es sagrado
y tu perfume de blanca-flor
se esparce como neblina en primavera.
Desnuda tu piel de plumas de ave
para que los árboles entonen cantos sonoros
y los hombres llamados «indios»,
vuelvan a enamorarte
con la lengua de los dioses.
¡No cambies la voz de nuestros abuelos!
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Siuatlajtsonketl
Nonantsin yope tlajtsoma.
Mojmostla okualkan
ika isokiixtololojtsitsiuan,
imatlayoltsin niman ikxiokojuan,
kijitsoma pakilistle ken itla soyatsintle.
Kuak yeyas ontekitis
nixamijteua, nopetsojteua.
Yo sa uetskati ken kana ajakatsintle,
tikijtosia kekeloua ipan ixijlan.
Kuak neyajmantle kineke itech nopepechos,
nonantsin peua nijtotsia, tsijtsikuine niman uetska.
Kuejuestkilia on lamajtsin nejmankamayantle.
In lamajtsin san ontlacha niman kisa notlaloua
ixmejmetsijti ken kana tikijtosia,
ipan ikuitlapil uajpilkati se chiche.
Najua te, san nikmatlaxkalouilia itekiyotsin nonatsin.
La artesana
Mi madre se ha vuelto una artesana;
todas las mañanas
con sus ojos de barro,
manos de maíz y pies de ocote,
teje la alegría como si lo hiciese con la palma.
Antes de cada labor
se maquilla para lucir
sonriente como si la transparencia,
le hiciera cosquillas sobre la cintura.
Cuando la tristeza intenta acercarse,
mi madre baila, brinca y ríe.
Se mofa de aquella pobre arrastrada.
La tristeza, con los ojos salidos,
la mira y corre espantada como si detrás de ella,
viniese un perro mordiéndole la cola.
Yo, sólo aplaudo y celebro el trabajo de mi madre.
—–~~~~—–~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~—–~~~~—-~~~~
Tlalnamikiltin
Tepetlanankilijle uan kakistitok ipan ixik atlajtle.
Tlaseseliotl uan uajkistok ipan imasekak techinanyo.
Kojtin uan inneluayouan tlalaktokej ipan xajle uan sokitke.
Ajakatotomej uan poliuej intsalko kojtin inmayotsitsiuan iuan inxijyouan.
Tonaltsintle uan kine kitlauilouaya niman kinaman kitotoniaya Tekiskan:
Atlajtle kampa yolik onokauile oniknapalo.
Kampa nomatsitsiuan okimatlalojkej imatsitsiuan
niman yajua xonauat niman san onokau,
kema okimasik nomauan, xtla okijto niman ope kinmatlaloua,
chikauak okimasik kampa kinekiya kimatisia
kenejke notlalojtok ipan noneluayouan on nekilistle,
on nekilistle uan ope nechejeltsiaj niman ope kejeltsiaj.
San otechitakej:
uejueimej tetsitsintin uan chantej Tekiskan,
yemanka ajakatsiotlakiliotl,
iistakkuikalis on achapanalistle,
meskal uan tlachijchijtle ika uva niman okpa otikonikej,
se kech cigarros gratos uan sa isoltikej niman otikinpokikej,
mandarinas pipitikej uan kamaxokokej,
naue tenxipaliomej uan machistiyaj ken nektle,
uan melauak onotejtenkuajkej maske xosiojkej…
maske te,
onotenkuajkej kechka kuajle onouelmatkej.
Recuerdos
Ecos disonantes sobre el ombligo de un río.
Frescor de cascadas emergidas bajo las axilas de los peñascos.
Árboles de pies desnudos enterrados bajo una arena lodosa.
Pájaros-viento invisibilizados por ramas y hojas verdes.
Un sol apenas visible y apenas caliente que alumbraba Tekiskan:
Lugar donde se dejó seducir por mis pequeños brazos.
Donde mis manos acariciaron sus manos
y ella silenciosa y tímida,
tomó las mías y solo calló mientras los acariciaba,
los apretaba para sentir ese sentimiento
que corría sobre mis venas, los cuales,
originaban mis suspiros y los suspiros de ella.
Los testigos innombrables son:
Las piedras gigantes de Tekiskan,
el viento fresco de la tarde,
la balada cristalina de la cascada,
dos copas de mezcal de uva,
unos cigarros gratos muy desgastados,
pequeñas mandarinas agridulces,
cuatro labios dulce miel
que se besaron no hasta cansarse…
sin embargo,
se besaron hasta sentirse.